Wanneer de herfst zich aandient, bereiden egels zich voor op hun winterslaap, een periode waarin ze energie besparen en de koude maanden overleven. Toch is deze winterslaap niet zonder risico’s, vooral in onze tuinen waar egels vaak verblijven. Diverse bedreigingen zoals voedseltekort, verstoring door mensen en natuurlijke predatoren kunnen het overleven van deze kleine dieren aanzienlijk bemoeilijken. Het begrijpen van deze gevaren is essentieel om egels in de tuin goed te kunnen beschermen.
WINTERSLAAP: HET FUNDAMENT VAN EGEL OVERLEVING
De winterslaap van de egel is een cruciaal onderdeel van zijn levenscyclus. Hierbij zet het dier zijn lichaam in een spaarstand, waarbij vitale functies zoals hartslag, ademhaling en lichaamstemperatuur drastisch worden verminderd om zo zuinig mogelijk met energie om te gaan. Egels gaan vooral in winterslaap omdat hun voedselbronnen, zoals insecten, wormen en larven, in de koude maanden nauwelijks beschikbaar zijn. Zonder voldoende vetreserves kan een egel deze periode niet overbruggen. Met name jonge egels die in het najaar zijn geboren, hebben moeite met het vergaren van genoeg vet en lopen daardoor een groter risico tijdens de winter. Studies tonen aan dat rond de 75% van deze jonge egels hun eerste winterslaap niet overleven, vaak door onvoldoende vetreserves of verstoring.
Winterslaap is geen volmaakt diepe slaap, maar een toestand genaamd torpor, waarin het dier tijdelijk kan ontwaken. Dit gebeurt soms wanneer de temperatuur te hoog of te laag is, of wanneer het voedsel te lang ontbreekt. In zulke gevallen kan de egel kort uit het nest komen om te eten, maar dit kost hem veel energie, wat risico’s verhoogt.
De mate en duur van winterslaap kunnen variëren afhankelijk van het klimaat en lokale omstandigheden. In warmere gebieden houden egels soms zelfs helemaal geen winterslaap, omdat voedsel het hele jaar beschikbaar is. In Nederland is dit echter zelden het geval, al zijn er recente waarnemingen dat winterslaap korter wordt door veranderende klimaatfactoren.
DE VEELZIJDIGE BEDREIGINGEN IN DE TUIN
Tuinieren wordt steeds populairder, maar dit heeft ook geleid tot bedreigingen voor de egel in zijn natuurlijke leefgebied. Het opruimen van bladeren en takken vermindert de beschikbare nestmaterialen en voedselbronnen aanzienlijk. Veel insecten overwinteren tussen deze natuurlijke afvalstoffen, en zonder deze schuilplaatsen vindt de egel minder te eten. Ook het toenemende gebruik van bestrijdingsmiddelen tast indirect de voedselbasis nadelig aan en vergroot het voedseltekort in de winter.
Daarnaast is verstoring door mensen of huisdieren een veelvoorkomend probleem. Egels in winterslaap mogen niet gestoord worden, want vroegtijdig ontwaken kost hen waardevolle energie die moeilijk kan worden aangevuld. Bijvoorbeeld, tuinwerkzaamheden die het nest beschadigen of het losmaken van bladeren kunnen een egel onnodig wakker maken. Zelfs honden die in bladeren graven kunnen een egel uit zijn winterslaap halen, met nadelige gevolgen.
Ook nemen roofdieren zoals vossen en roofvogels profiteren van de kwetsbaarheid van egels tijdens de winterslaap. Deze predatoren kunnen de dieren gemakkelijk vinden als de beschutting onvoldoende is. Daarom is het belangrijk dat tuinen veiliger worden ingericht met dichte struiken of speciale egelhuisjes als extra schuilplaats. Dit verhoogt de overlevingskansen van egels aanzienlijk.
Een klein maar significant detail dat in 2025 nog wordt onderschat is het effect van lichtvervuiling. Hoewel warmte en geluid belangrijke factoren zijn, beïnvloedt kunstlicht ook het dag-nachtritme van egels en kan daardoor hun evenwichtige winterslaap verstoren, waardoor ze vaker wakker worden zonder reden, wat hen ook extra energie kost.
VOORBEREIDINGEN VAN DE EGEL: EEN STRIJD TEGEN DE KOU
Voor een succesvolle winterslaap moet de egel zich goed voorbereiden. Vanaf de nazomer eet de egel bijzonder veel om voldoende vetreserves op te bouwen, vooral in de vorm van bruin vet dat essentieel is voor energiebeschikking tijdens de koude maanden. Dit vet werkt als een buffer, maar egels die te licht zijn of onvoldoende voedsel vonden, worden in hun overleving bedreigd. Zo’n voorbereidingsfase wordt sterk beïnvloed door de beschikbaarheid van insecten en ander voedsel in de tuin.
Tegelijkertijd gaat de egel op zoek naar een geschikte nestplaats, vaak een natuurlijke kuil die wordt afgewerkt met droog materiaal zoals bladeren, mos, gras en kleine takken. Dit zorgt voor een goed geisoleerd holletje dat hij verdedigt tegen de slechte weersomstandigheden. Composthopen en dichte struiken vormen ook vaak ideale overwinteringsplekken waar de warmte lang wordt vastgehouden.
Ondanks deze voorbereidingen is het een kwetsbare periode. De lichaamstemperatuur van de egel zakt van circa 35 graden naar slechts 10 graden of lager, terwijl hartslag en ademhaling ook enorm vertragen. Kleine verstoringen kunnen het delicate evenwicht verstoren, waardoor een egel onnodig wakker wordt en te veel energie verbruikt.
Meestal gaan mannetjes eerder in winterslaap dan vrouwtjes, die vaak nog zorgen voor jongen. Dit verschil in timing kan soms leiden tot spanningen in natuurlijke tuinsituaties. Het belang van het hebben van een rustige, veilige tuinomgeving wordt hierdoor nog groter.
JONGE EGELS EN HUN STRIJD VOOR OVERLEVING
De meest kwetsbare groep zijn de jonge egels, vooral de zogenaamde herfstjongen die laat in het jaar worden geboren. Deze egels hebben vaak geen tijd om voldoende vet aan te leggen en blijven daarom langer actief in de tuin, zoekend naar voeding. Ze blijven soms zelfs tot in januari actief, wat een vrijwel uitputtende inspanning is die het risico op overlijden vergroot.
Dit probleem wordt versterkt doordat egels die onder een bepaald gewicht zitten (minimaal rond 550 gram) bijna geen kans hebben om met succes in winterslaap te gaan. Daarnaast verliezen jonge egels tijdens hun winterslaap procentueel minder gewicht dan volwassen dieren, wat ook duidt op hun fragiele conditie. Daarom is het tijdens late herfst en winter cruciaal dat tuineigenaren voedsel en water aanbieden, op een veilige manier en ’s nachts, zodat ongewenste dieren niet worden aangetrokken.
Nog belangrijker is het onderscheid maken tussen een egel die in winterslaap is en een dier dat ziek of onderkoeld is en daardoor languit in de tuin ligt. Een echt slapende egel rolt zich strak op in een bolletje, terwijl een egels die hulp nodig hebben open en bloot liggen. Bij twijfel is het advies om contact op te nemen met lokale opvangcentra, waar deskundigen met specialistische zorg de egels kunnen helpen overleven.
Deze zorg en bijvoeding dragen ertoe bij dat steeds meer egels veilig de winter doorkomen, een noodzakelijke stap om de natuur rondom onze woongebieden in balans te houden. Het beschermen van jonge egels is dus ook een belangrijke taak van iedere natuurliefhebber.
DE ROL VAN TUINIERS EN OMSTANDERS IN HET BESCHERMEN VAN EGELS
Iedere tuinier kan een belangrijke rol spelen in het beschermen van egels tijdens hun kwetsbare winterslaapperiode. Het allerbelangrijkste is om egels niet te storen in hun nest. Door het verplaatsen of openen van het egelhol kan de isolatie verloren gaan, en dat leidt onherroepelijk tot vroegtijdig ontwaken en meer energieverbruik. Mochten er egels gevonden worden die duidelijk schade hebben opgelopen, is het essentieel om direct contact op te nemen met een opvangcentra voor wilde dieren of de dierenambulance.
In het kader van veiligheidsmaatregelen is het ook aan te bevelen om de tuin milieuvriendelijk in te richten: laat bladeren en takken liggen, vermijd het gebruik van gifstoffen en plaats een egelhuis of een afgeschermde plek waar egels zich kunnen terugtrekken. Deze plekken bieden niet alleen bescherming tegen predatoren en de kou, maar ook tegen verstoring door menselijk handelen.
Het geven van voedsel, mits verantwoord en beperkt, kan levens redden, vooral in perioden dat natuurlijke voedselbronnen schaars zijn. Het is belangrijk om eten ’s nachts te plaatsen en weer te verwijderen in de ochtend, om te voorkomen dat ongewenste bezoekers zich in de tuin vestigen. Vers water in een ondiepe schaal is eveneens essentieel omdat bevroren natuurlijke waterbronnen het dier anders kunnen dwingen gevaarlijke plekken op te zoeken.
Meer informatie over praktische tuinadviezen en het belang van een gezonde egelpopulatie is te vinden in artikelen over hoe egels beschermd kunnen worden in de tuin en hoe iemand met eenvoudige middelen een veilige leefomgeving voor dieren kan inrichten. Zo draagt iedereen bij aan een veiliger bestaan voor egels.
